Хроника Адама Бременского и первые христианские миссионеры в Скандинавии (примечания)

стр.

1

Holmqvist 1975.

2

CS. P. 2.

3

Grдslund 1987. P. 81.

4

Ряд примеров приводится в статьях научного сборника: Rom und Byzanz.

5

Roesdahl 1993. P. 128.

6

Ibidem. P. 131.

7

Steinsland 1990.

8

Roesdahl 1993. P. 132.

9

Первый исландский епископ Ислейв Гицурарсон (1056–1080).

10

Автор «Жития святого Ансгария», IX в.

11

Римский папа Николай I (858–867). Подразумевается его послание датскому королю от 864 г.

12

Датский король Хорик II, или Младший (854 – ранее 873). Разрешил святому Ансгарию проповедовать христианство в Дании.

13

CS. P. 1.

14

Так, разумеется, было повсюду в Европе. См. обобщающую монографию: Wood 2001.

15

Гуревич 1972. С. 169.

16

Такое влияние было, например, со стороны Польши: Slaski 1969.

17

Ср.: Успенский 2000. P. 61–62. N. 1. Недавно появилось первое обобщающее исследование по истории византийских миссий: Иванов 2003.

18

Jansson 1997. P. 27.

19

Мельникова 1989; Jackson 1994. Литература проблемы обширна.

20

Ср., например, наблюдения Ф. Б. Успенского: Успенский 2002. С. 169–244.

21

Речь идет о пассаже, которым завершается сочинение Адама Бременского: «[И] се: это свирепое племя данов (датчан. – В. Р.), или норманнов (норвежцев. – В. Р.), или свеонов (шведов. – В. Р.), которое, по словам святого Григория, “не умело ничего, кроме как скрежетать зубами «вар-вар», уже давно научилось воспевать «аллилуия» во славу Божью” (Григорий Великий. Комментарии на книгу Иова. XXVII, 11. – В. Р.). [И] се: этот народ пиратов, некогда, [как] пишут, опустошавший все области [обеих] Галлий и Германии, ныне довольствуется [тем, что сидит] в своих пределах, глаголя вместе с апостолом: “Не имеем здесь постоянного града, но ищем будущего” (Евр. 13: 14)… [И] се: ужасная страна эта, всегда недоступная из-за почитания идолов… теперь, забыв природную жестокость, допускает везде проповедников истины, разрушив жертвенники ложных богов, воздвигает здесь и там церкви, и все [в ней] дружно превозносят имя Христа. Это, разумеется, “изменение десницы Всевышнего” (Пс. 76: 11), и столь быстро течет слово всемогущего Бога, что “от востока и запада, от севера и моря” (Пс. 106: 3) прославляется имя Господа» (Gesta. I V, 44).

22

Staats 1994. S. 4.

23

Gesta.

24

Кроме предисловия и эпилога имя Лиемара упомянуто в тексте еще только один раз – в первой главе третьей книги. (Сама же эта книга представляет собой биографию предшественника Лиемара – архиепископа Адальберта, при котором Адам прибыл в Бремен.) Там сказано: «И хотя трудно написать о деяниях и нраве этого мужа (Адальберта. – В. Р. ) что-либо подобающее, нас подвигает к сему необходимость, ведь мы обещали довести повествование в этой книге вплоть до времени твоего епископства, о достопочтенный предстоятель Лиемар» (Gesta. III, 1).

25

К сочинению Адама примыкает один маленький текст, очень близкий к «Деяниям» и по времени создания, и по содержанию. Это «Краткая бременская хроника», включающая основные сведения обо всех архиепископах и перечень епископов Хедебю/Шлезвига: Chronicon breve Bremense. О соотношении этого текста с трудом Адама Бременского см.: Schmeidler 1939.

26

Glaeske 1962.

27

Gesta. IV, 26–27.

28

О тенденциозности Адама Бременского см. работы: Trommer 1957; Buchner 1963; Goetz 1993.

29

Quellen. S. 142–150.

30

Asmussen 1834; Lappenberg 1838; Kohlmann 1908; Schmeidler 1917. S. LVII–LXVI. Литературу о гамбургских фальсификатах см. ниже в наст. предисл.

31

Адам был приглашен в Бремен архиепископом Адальбертом в период между маем 1066 и апрелем 1067 г., возможно, из Бамберга или Вюрцбурга. Биография хрониста неизвестна, см.: Schrцder 1917; Schmeidler 1917. S. LII–LVII; Schmeidler 1927. S. 110–126. Бременский магистр (преподаватель соборной школы) Адам упомянут в качестве писца и одного из свидетелей в грамоте архиепископа Адальберта, датируемой 11-м июня 1069 г.: May 1928–1937. № 325. S. 75. По мнению издателя хроники Б. Шмайдлера, косвенные данные позволяют заключить, что Адам умер ранее 1085 г.

32

Schmeidler 1917. S. LXVI; Schmeidler 1918. S. 312–317.

33

Schmeidler 1917. S. XL, LIII, LVI, LXVI.

34

Ibidem. S. LXV–LXVI. Ср.: Bolin 1931; Bolin 1950.

35

Schmeidler 1917. S. VII, XXXIV–XL.

36

Имеется фототипическое издание рукописи C 1: Codex Havnien sis.

37

Schmeidler 1917. S. XLVI–LII.

38

Ibidem. S. XLI–XLII.

39

Otto 1932.

40

Bolin 1932; Bolin 1949; Bolin 1950.

41

Danstrup 1943.

42

Kristensen 1975.

43

VA. Общую характеристику памятника, важнейшую литературу о нем см. в предисловии и комментариях к русскому переводу жития, опубликованному в сборнике: Швеция и шведы. См. также: Малицкий 1993; Zimmermann 1933. S. 159–165; Kumlien 1969; Lammers 1980; Mit Ansgar beginnt Hamburg.

44

О Римберте см. также предисловие к «Письму Ратрамна Римберту о людях с песьими головами» в приложении к наст. тому, с. 225–227.

45

Quellen. S. 6, 9—10.

46

О достоверности сообщаемых Римбертом сведений см.: Levison 1926; Wood 1987. P. 36–67.

47

VR.

48

Ahnlund 1965. S. 7.

49

SA.

50

Saxo.

51

Русский перевод «Жития святого Сигфрида» публикуется в приложении к наст. тому. Он также вошел в сборник: Швеция и шведы.

52

SRS; Schmid 1931; Schmid 1931a.

53

Sanctus Kanutus rex et martyr.

54

Passio et Miracula Beati Olavi.

55

Gallйn 1958; Nyberg 1979. S. 128–152.

56

DD; DS; DN; DI. Перевод двух посланий папы Григория VII шведским королям дается в приложении к наст. тому.

57

См. общее введение в древнеисландскую литературу: Old Norse-Icelandic Literature.

58

Сага о людях с Песчаного Берега // Исландские саги. Т. II. М., 2004. С. 25.

59

Foote 1993. P. 139–140.

60

Снорри Стурлусон. Круг Земной. М., 1980.

61

Уlбfs saga Tryggvasonar en mesta; Flateyjarbуk.

62

Нslendingabуk.

63

Сага о Ньяле.

64

Kristni saga.

65

Heiрreks Saga. Я пользовался доступной мне перепечаткой этого издания: Te Saga of King Heidrek the Wise. См. также: Сказание о мече Тюрфинге.

66

Общее представление о рунических надписях как историческом источнике можно составить по работам: Ruprecht 1958; Jansson 1984; Moltke 1985; Runeninschrifen.

67

Knirk 1996; Williams 1996.

68

ARF. 826. P. 169–170: Eodem tempore Herioldus cum uxore et magna Danorum multitudine veniens Mogontiaci apud sanctum Albanum cum his, quos secum adduxit, baptizatus est; multisque muneribus ab imperatore donatus per Frisiam, qua venerat via, reversus est. In qua provincia unus comitatus, qui Hriustri vocatur, eidem datus est, ut in eum se cum rebus suis, si necessitas exigeret, recipere potuisset.

69

В статье «Бертинских анналов» за 852 г. в качестве места крещения Харальда назван просто Майнц, без указания на собор святого Альбана. Там сказано, что был некий «Годе фрид (Готтрик. – В. Р. ), сын Хериольда Датчанина (Харальда Клака. – В. Р. ), который некогда, в правление императора Людовика (Благочестивого. – В. Р.), был крещен в Майнце» (Gode fridus, Herioldi Dani flius, qui quondam sub imperatore Ludowico Mogontiaci fuerat baptizatus. AB. 852. P. 42).

70

«Ксантенские анналы» уточняют, что датчан было более 400 человек: «Император Людевик (Людовик Благочестивый. – В. Р. ) проводил синод епископов в Ингулюнхейме (Ин гельхайме. – В. Р.), и туда к нему явилось множество норд-маннов (датчан. – В. Р.), и крестился их государь по имени Хериольд (Харальд. – В. Р.) и его жена, и с ними более 400 человек обоего пола. С той поры пошли многочисленные беды от язычников на правоверную церковь» (Ludewicus imperator habuit sinodum episcoporum ad Ingulunheim, et illic venit multitudo ad eum Nordmannorum, et princeps eorum nomine Herioldus baptizatus est et uxor eius, et cum eis plus quam CCCC homines promiscui sexus. Ex eo tempore multa mala increverunt a gentilibus super aecclesiam catholicam. AX. 826. P. 6–7).

71

Ibidem: Mense autem Maio apud Ingilenheim habito conventu diversarum gentium legationes auditas absolvit.

72

AF. 826. P. 24: Quo tempore Herioldus cum uxore et magna Danorum multitudine apud Mogontiacum baptizatus est.

73

ARF. 826. P. 169: legati… fliorum Godofridi regis Danorum, pacis ac foederis causa directi.

74

Ermoldus. P. 501–516. На этих страницах опубликована четвертая книга. Дальнейшие ссылки даются только на номер стиха.

75

Любопытно, что автор «Похвалы» осознавал внутреннюю форму этнонима «нортманны», так как употребил его в тмесисе, правильно разбив слово по основам: Nort– quoque Franci sco dicuntur nomine – manni (стих 13).

76

Ipse quidem populus late pernotus habetur, / Lintre dapes quaerit, incolitatque mare.

77

Nam Hludowicus enim puerum nutrirat eundem, / Artibus ingenuis fecerat esse catum (стихи 27–28).

78

AX. 823. P. 6: Ebo episcopus pergit partibus Danorum una cum Wildericho episcopo.

79

ARF. 823. P. 162–163: Venerat et Harioldus de Nordmannia, auxilium petens contra flios Godofridi, qui eum patria pellere minabantur; ob cuius causam diligentius explorandam ad eos dem flios Godofridi Teotharius et Hruodmundus comites missi fuerunt, qui et causam fliorum Godofridi et statum totius regni Nordmannorum diligenter explorantes adventum Harioldi praecesserunt et imperatori omnia, quae in illis partibus comperire potuerunt, patefecerunt. Cum quibus et Ebo Remorum archiepiscopus, qui consilio imperatoris et auctoritate Romani pontifcis praedicandi gratia ad terminos Danorum accesserat et aestate praeterita multos ex eis ad fdem venientes baptizaverat, regressus est.

80

Seegrьn 1967. S. 27–33. Роли, сыгранные Эбоном и Ансгарием в северной миссии (в контексте рукописной традиции «Жития святого Ансгария» и гамбургских фальсификатов) сравниваются в статье: Reuter 1910.

81

…breviter regem nostris de partibus Herholdt / Adgredere…

82

Non, sua regna mihi ut cedant, hoc consulo, credat, / Sed quo plasma Dei lucrifcare queam (стихи 103–104).

83

…dapibus iuvatus et armis… (стих 107).

84

Ecce volant centum per Rheni fumina puppes, / Velaque candidolis consotiata modis, / Denorum populis oneratae munere, nec non / Heroldum regem prima carina vehit… (стихи 287–290).

85

Credo Deum verum, respuo sculpta manus (стих 346).

86

Regis honoratos proceres revelantque decorant, / Ast alios plures turba levavit aquis (cтихи 355–356).

87

Interea Heroldus cum talia cerneret hospes, / Multimoda versat pectore consilia (стихи 567–568).

88

Caesar at ipse manus manibus suscepit honestis; / Iunguntur Francis Denica regna piis (стихи 605–606).

89

Heroldus dapibus variisque refertus et armis (стих 631).

90

«А при дворе самого короля и сын, и племянник / Стражами ныне стоят, франков порядки храня» (Filius atque nepos ipsius re gis in aula / Excubiis vigilant, Francica iura colunt, стихи 629–630).

91

Tu retines Christi nomine cuncta pater (стих 638).

92

Angenendt 1984. S. 215–223.

93

Astronomus. S. 357. Anm. 309; Wood 1987. P. 36–38.

94

ARF. 814. P. 141: …Herioldus rebus suis difdens ad imperatorem venit et se in manus illius commendavit; quem ille susceptum in Saxoniam ire et oportunum tempus exspectare iussit, quo ei… auxilium ferre potuisset («Харальд, отчаявшись, прибыл к императору и сделался его вассалом (букв.: передал себя в его руки. – В. Р. ). Он принял его и повелел ему отправиться в Саксонию и ждать подходящего времени, когда он… сумеет оказать ему помощь»). В «Фульдских анналах» (которые – напомним – до 838 г. зависимы от «Больших королевских анналов») приведенное сообщение отсутствует.

95

Astronomus. 24. S. 356: Eodem etiam tempore Herioldus, ad quem summa regni Danorum pertinere videbatur et qui pridem a fliis Godefridi regno pulsus fuerat, ad imperatorem Hludouuicum confugium fecit et iuxta morem Francorum manibus illius se tradidit. Quem rex susceptum in Saxoniam ire iussit et tempus, quo ei auxilium ferre posset ad recuperationem sui principatus, ibidem operiri («В то же время Харальд, которому принадлежала высшая власть в Дании и которого недавно изгнали из королевства сыновья Готфрида (Готтрика. – В. Р.), бежал к императору Людовику и, по франкскому обычаю, передал себя в его руки (то есть сделался его вассалом. – В. Р.). Император принял его и повелел ему отправиться в Саксонию и там ожидать то время, когда он сумеет оказать ему помощь в возвращении его королевства»).

96

Teganus. 33. S. 220: Sequenti vero anno erat in palatio regio Ingilenheim, et ibi ad eum venit Heriolt de Danais, quem domnus imperator elevavit de sacro fonte baptismatis, et uxorem elevavit de fonte domna Iudith augusta. Tunc domnus imperator magnam partem Fresonum dedit ei, et donis honorifcis ornavit eum, et cum legatis suis dimisit eum ire cum pace.

97

Astronomus. 40. S. 432: Necnon et Herioldus a Nordmanniae partibus cum uxore veniens Danorumque non parva manu, Mogon tiaci apud sanctum Albanum cum suis omnibus baptismatis sacri perfusus est unda, plurimisque ab imperatore donatus muneribus. Verens autem piissimus imperator, ne ob tale factum negaretur ei habitatio soli naturalis, dedit ei quendam comitatum in Frisia, cuius vocabulum est Hriustri, quo se suosque, si necessitas ex igeret, tuto recipere posset.

98

VA. 7. S. 26, 29: Post haec vero contigit, ut Herioldus quidam rex, qui partem tenebat Danorum, ab aliis ipsius provintiae regibus odio et inimicitia conventus, regno suo expulsus sit. Qui serenissimum adiit imperatorem Hludowicum, postulans, ut eius auxilio uti mereretur, quo regnum suum denuo evindicare valeret. Qui eum secum detentum tam per se quam per alios ad suscipiendam christianitatem cohortatus, quod scilicet inter eos ita maior familiaritas esse posset, populusque christianus ipsi ac suis promptiori voluntate in adiutorium sic veniret, si uterque unum coleret Deum, tandem gratia divina tribuente ad fdem convertit, et sacro baptismate perfusum ipse de sacro fonte suscepit sibique in flium adoptavit. Quem cum iterum ad sua remittere vellet, ut eius auxilio munitus regni sui fnes repeteret, coepit diligentius quaerere, si quem inveniret sanctae devotionis virum, qui cum eo ire posset eique continuo adhereret feretque illi et suis ad corroborandam suscipiendamque fdem Domini magister doctrinae salutaris… per Dorstatum et vicinia Fresonum transeuntes, ad confnia pervenerunt Danorum. Et quia interdum pacifce in regno suo Herioldus rex consistere non poterat, dedit ei memoratus augustus ultra Albiam benefcium, ut, si quando ei necessarium esset, ibi subsistere posset.

99

ARF. 814, 815. P. 141–142. См. также примеч. 42 к наст. очерку, с. 75.

100

Gesta. I, 15: Per idem tempus Hemmingo rege Danorum mortuo Sigafrid et Anulo, nepotes Godafridi, cum inter se de primatu regni convenire non possent, prelio sceptrum diviserunt. In qua congressione XI milibus hominum interemptis reges ambo ceciderunt, pars Anulonis cruenta victoria potiti Reginfridum et Haraldum in regnum posuerunt. Moxque Reginfridus ab Haraldo pulsus classe piraticam exercuit; Haraldus cum imperatore fedus iniit. Historia Francorum haec plenius exequitur… Eodemque tempore rex Danorum Haraldus a fliis Gotafridi regno spoliatus ad Ludewicum supplex venit. Qui et mox christianae fdei cathecismo imbutus apud Mogontiam cum uxore et fratre ac magna Danorum multitudine baptizatus est. Hunc imperator a sacro fonte suscipiens, cum decrevisset in regnum suum restituere, dedit ei trans Albiam benefcium, fratri eius Horuch, ut piratis obsisteret, partem Fresiae concessit…

101

Skjoldungasaga. S. 122: Haraldus rex Jutiae. Hos secutus est in regno Jutiae Haraldus, qui quo sanguine oriundus fuerit proditum non est. Cujus regni anno 5, circa 815 (secundum nostros), Reinefridus, Gudefridi flius bellum ipsi intulit: sed infeliciter. Haraldus namque eo quod votum de fde christiana suscipienda fecisset, victoriam obtinuit. Profectus igitur est, confecto bello, Haraldus cum uxore et fratris sui flio Hareco ad imperatorem Ludovicum pium, cujus authoritate et auspiciis baptizatus est in urbe Moguntina, cum suis qui aderant omnibus, tempore Pachalii 1, pontifcis Romani. Quo tempore etiam Frisi prжfecturam impetrasse ab imperatore fertur. Haraldus deinde, opera Ansgarii (monachi Franciж, a Ludovico pio in Saxoniж quoddam novum cжnobium vocati) quem secum in Daniam revertens adduxerat, multorum an norum [impietatem] sacro fonte ablui curavit. Idem rex postea morbo sublatus est. Is жdem sacram Slesvigii extrui curavit circa annum Christi 849.

102

Gesta. I, 15, 21, 28, 37 et alias.

103

Gesta. I, 48, 52.

104

Gesta. I, 57.

105

ARF. 812. P. 136: Nec multo post Hemmingus Danorum rex defunctus nuntiatur. Cui cum Sigifridus nepos Godofridi regis et Anulo nepos Herioldi, et ipsius regis, succedere voluissent neque inter eos, uter regnare deberet, convenire potuisset, comparatis copiis et commisso proelio ambo moriuntur. Pars tamen Anulonis adepta victoriam fratres eius Herioldum et Reginfridum reges sibi constituit; quam necessario pars victa secuta eosdem sibi regnare non abnuit. In eo proelio XDCCCCXL viri cecidisse narrantur.

106

AF. 812. P. 19: Hemmingo Danorum rege defuncto Sigifridus nepos Godafridi regis et Anulo nepos Herioldi succedere volentes, cum inter eos de primatu convenire non posset, commisso proelio ambo moriuntur. Pars tamen Anulonis adepta victoriam Herioldum et Reginfridum fratres eius reges sibi constituit; quod necessario pars victa consensit. In eo proelio X milia DCCCCXL viri cecidisse referuntur.

107

См. соответствующую статью в именном указателе: ARF. P. 195.

108

ARF. 814. P. 141.

109

AF. 815. P. 20: Exercitus Francorum a Hludowico imperatore ad auxilium Herioldo Danorum regi ferendum contra flios Godafridi in Nordmanniam missus… («Император Людовик послал франкское войско в Нордманнию (Данию. – В. Р. ) на помощь датскому королю Харальду против сыновей Готфрида»).

110

Gesta. S. 21. Anm. 4.

111

A F. 850. P. 39: Roric natione Nordmannus, qui temporibus Hludowici imperatoris cum fratre Herialdo vicum Dorestadum iure benefcii tenuit…

112

О том, что второй Харальд был братом Рорика Фрисландского, сообщают также «Ксантенские анналы» (и также под 850 г.): AX. 850. P. 17.

113

AF. 850. P. 39: Roric natione Nordmannus, qui temporibus Hlu dowici imperatoris cum fratre Herialdo vicum Dorestadum iure benefcii tenuit, post obitum imperatoris defuncto fratre apud Hlutharium, qui patri successit in regno, proditionis crimine falso, ut fama est, insimulatus tentus et in custodiam missus est. Unde fuga lapsus in fdem Hludowici regis orientalium Francorum veniens, cum per annos aliquot ibi moraretur et inter Saxones, qui confnes Nordmannis sunt, mansitaret, collecta Danigenarum non modica manu coepit piraticam exercere et loca regni Hlutharii septentrionalis oceani litoribus contigua vastare. Venitque per ostia Rhe ni fuminis Dorestadum et occupavit eam atque possedit; et cum a Hluthario principe sine periculo suorum non posset expelli, cum consilio senatus legatis mediantibus in fdem receptus est ea condicione, ut tributis ceterisque negotiis ad regis aerarium pertinentibus fdeliter inserviret et piraticis Danorum incursionibus obviando resisteret.

114

AF. 852. P. 41–42: Herialdus Nordmannus, qui superioribus annis iram domini sui Horic Danorum regis fugiens ad regem Hludowicum se contulit et ab eo benigne susceptus baptizatus ac fdei sacramentis imbutus est, cum per plures annos honorifce inter Francos haberetur, tandem principibus borealium partium et custodibus Danici limitis quasi lubricae fdei et molimine proditionis coepit esse suspectus, unde et ab eis occisus est.

115

Одновременность получения ими бенефиция, по-видимому, воспоследовала из того, что, по свидетельству анналов, они вместе «держали в качестве бенефиция Дорестад».

116

AF. 852. P. 41, adn. s. 854. P. 44, adn. y.

117

Gesta. I, 25, 26, 28.

118

См. размышление Г. Вайца об употреблении Римбертом выражения trans или ultra Albiam: VA. P. 29. N. 3. Там же отсылка к старой литературе, где обсуждалось местоположение полученного Харальдом бенефиция. В качестве одного из источников сведений о том, что бенефицием Харальда была область Рюстринген, Вайц ошибочно называет сочинение Тегана, тогда как в действительности подразумеваемое им известие принадлежит Астроному (см. выше). Ср. также издание жития, сделанное В. Трилльмихом: Quellen. S. 37. Anm. 44.

119

Ср. сообщение «Фульдских анналов» о Рорике Фрисландском, который «несколько лет жил в его (Людовика Немецкого. – В. Р.) владениях среди саксов, которые соседствуют с нордманнами (датчанами. – В. Р.)» (см. примеч. 46 к наст. очерку, с. 77).

120

Gesta. I, 15: Quae adhuc Dani reposcunt quasi legitima iuris sui.

121

Ср. по поводу этого факта упоминание Эрмольда: «А при дворе самого короля и сын, и племянник / Стражами ныне стоят, франков порядки храня». См. примеч. 23 к наст. очерку, с. 62. Однако сомнительно, чтобы автору «Саги о Скьёльдунгах» было известно сочинение Эрмольда.

122

VA. 24. P. 52.

123

Svensk Historia. S. 92.

124

MPH. P. 228: Inter haec non lateat regem, quod episcopus noster quem cum egregio monacho, quem nostis, Rodberto ultra mare in evangelium Suigis transmiseram, quomodo venientes nuntii verissime dixerunt, ipsum seniorem Suigorum cuius dudum uxor christiana erat, gratias deo! baptizavit. Cum quo mille homines et septem plebes eandem gratiam mox ut receperunt, quos ceteri indignati interfcere quaerebant; spem habentes iterum reverti omnes cum episcopo, ad tempus locum dederunt. De quorum habitu et reversione ad explorandum missi nuntii cum redunt, quaecumque docent, merito ad vos, veluti ad regem qui me perfecit in evangelio, servus vester certa mandare curabo. См. также с. 133, примеч. 63.

125

Palme 1962. S. 62–63.

126

Проблема впервые поставлена Н. Бекманом: Beckman 1910.

127

О крещении Эйрика косвенным образом свидетельствует нумизматический материал: Malmer 1989.

128

Sawyer 1991. S. 46–48.

129

Как видно из этой цитаты, кроме епископа Сигфрида у Адама фигурирует еще некий епископ Сигвард, или, как он назван в другом месте (Gesta. III, 77), Севард. Оба раза он упомянут в паре с епископом Тольфом. Информация о них сводится к тому, что архиепископ Адальберт (1043–1072) рукоположил их, чтобы они проповедовали в Норвегии. Возможно, имя этого епископа было также Сигфрид, однако он определенно описывается Адамом как отдельный персонаж, назначенный епископом после кончины предыдущего Сигфрида.

130

Ср., например: Maurer 1855–1856. Bd. 1. S. 282. Anm. 3. Того же мнения придерживался издатель хроники Адама Б. Шмайдлер.

131

Schmid 1931. S. 18–19.

132

De Antiquitate Glastonis Ecclesie. P. 138. Обсуждение этого упоминания см.: Schmid 1931. S. 19–20; Birkeli 1971. P. 27–37; Sawyer 1987a. P. 71–72.

133

Так в Западной Европе именовались списки умерших с датами их смерти, ведшиеся в том или ином церковном учреждении (монастыре, капитуле, конгрегации и т. п.). Целью их создания было сохранение имен для поминовения потомками в молитвах. На русской почве понятию necrologium соответствуют понятия «помянник», «синодик».

134

Schmid 1931. S. 20.

135

Западноскандинавская форма имени «Сигурд» этимологически может и не быть тождественна континентальному «Сигфрид» (второй элемент этого имени должен был бы соответствовать др. – исл. friðr «мир, покой»), однако известно много случаев, когда немецкие «Сигфриды» / «Зигфриды» превращались в древнеисландской письменности в «Сигурдов» или же один и тот же персонаж фигурировал в континентальной традиции как Сигфрид, а в исландской – как Сигурд (например, знаменитый Сигурд Фафниробойца «Старшей Эд ды» соответствует Зигфриду Нидерландскому из «Песни о Нибелунгах»).

136

Обзор всех этих упоминаний см.: Schmid 1931. S. 20–51. Снорри Стурлусон делает персонажа с тем же именем епископом Кнута Могучего: Снорри Стурлусон. Круг Земной. М., 1980. С. 356–357.

137

Flateyjarbуk; Уlбfs saga Tryggvasonar en mesta. О «Большой саге об Олаве Трюггвасоне» см.: Уlafur Halldуrson 1967; Уlafur Halldуrson 2000.

138

Flateyjarbуk. Bd. I. Bls. 511–512.

139

Ibidem. Bls. 513.

140

Ibidem. Bls. 515–516.

141

Таково мнение Л.-У. Ларссона (Larsson 1964. S. 39–42), однако мне оно кажется недостаточно обоснованным: проведенное им сравнение текста «Жития святого Сигфрида» с отрывком из «Большой саги об Олаве Трюггвасоне» не выявляет серьезного текстуального сходства.

142

Так думала Т. Шмид, по ряду причин считавшая местом возникновения этого общего источника Уппланд: Schmid 1931. S. 63–67. В этом случае житие в настоящем своем виде должно было сформироваться только к концу XIII в. в Векшё, на чем и настаивает Т. Шмид. Однако, учитывая выявленные позднее рукописи (Larsson 1964. S. 31–37), можно отодвинуть дату создания жития на двадцать-тридцать лет назад.

143

Lindqvist 1941. S. 40–48. Русский перевод: Три вестъётские хроники.

144

Три вестъётские хроники. С. 305.

145

Там же. С. 306.

146

Gesta. II, 59: …duos fertur idem rex habuisse flios, quos una cum uxore sua ac populo iussit baptizari.

147

Gesta. II, 58: Is subditos sibi populos ad christianitatem convertere volens magno laboravit studio, ut templum ydolorum, quod in medio Sueoniae situm est, Ubsola destrueretur. Cuius intentionem pagani metuentes, placitum cum rege suo tale constituisse dicuntur, ut, si ipse vellet esse christianus, optimam Suediae regionem, quam vellet, suo iuri teneret, in qua ecclesiam et christianitatem constituens, nemini de populo vim recedendi a cultura deorum inferret, nisi qui sponte cuperet ad Christum converti. Huiusmodi rex placito gavisus, mox in occidentali Gothia, quae Danis proxima est vel Nortmannis, ecclesiam Deo sedemque fundavit episcopalem. Haec est civitas Scarane maxima, in qua, petente christianissimo rege Olaph, primus ab Unwano archiepiscopo Turgot ordinatus est. Ille vir strennue legationem suam perfecit in gentibus, duos nobiles populos Gothorum suo labore Christo lucratus est. Perque illum episcopum rex Olaph ingentia metropolitae Unwano direxit munera.

148

Palme 1962. S. 58–59; Kumlien 1962. S. 256.

149

Здесь Саксон путает Олава Шётконунга и его сына Анунда-Якоба, который кроме родового скандинавского имени был наделен еще и христианским. Подробнее об имени Анунда-Якоба см.: Успенский 2001. С. 57–68.

150

Saxo. Lib. X. Cap. 11. P. 282. Интерпретацию этого пассажа см.: Sawyer 1987. P. 96–99.

151

Te Saga of King Heidrek the Wise. P. 61.

152

Schmid 1931. S. 77–88.

153

Здесь дается буквальный перевод слова acephalus. О том, что оно обозначает, пойдет речь ниже.

154

Деян. 5: 41.

155

Cum haec ibi gesta essent, christianissimus rex Sueonum Iacobus migravit e seculo, et successit ei frater eius Emund pessimus. Nam iste a concubina Olaph natus erat, et cum baptizatus esset, non multum de nostra religione curavit. Habuitque secum quendam episcopum nomine Osmund, acephalum, quem dudum Sigafridus, Nortmannorum episcopus, Bremae scolis docendum commendavit. Verum is postea benefciorum oblitus pro ordinatione Romam accessit indeque repulsus per multa loca circuivit erroneus, et sic demum ordinari meruit a quodam Polaniae archiepiscopo. Tunc veniens in Suediam iactavit se a papa consecratum in illas partes archiepiscopum. Sed cum noster archiepiscopus legatos suos ad Ga mu lan regem dirigeret, invenerunt ibi eundem girovagum Osmund, archiepiscopali more crucem pre se ferentem. Audierunt etiam, quod barbaros adhuc neophitos non sana fdei nostrae doctrina corruperit. Quorum ille presentia territus solitis populum regemque impulit dolis, ut legati repellerentur, quasi non habentes sygillum apostolici. «Et illi quidem ibant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Iesu contumeliam pati». Erant autem legati fratres Bremensis ecclesiae, quorum po tissimus fuit Adalwardus senior, olim nostri claustri decanus, verum tunc Sueonum genti ordinatus episcopus.